نقش رؤیا در افزایش معنویت
گردآورنده: مریم جلالی مشایخی
چکیده
نقش رؤیا در افزایش معنویت کلیدی و برجسته است. یکی از مسائلی که بشر امروز را دچار چالش‌های فراوانی کرده، دوری از معنویت و اصالتش می‌باشد. انسان فطرتاً به معبودی که در تنگناهای زندگی به آن تکیه کند نیاز دارند. چرا که معنویت ریشه در وجود تک تک افراد دارد. از طرفی رؤیا هم جزئی از زندگی انسان‌ها به شمار می‌رود. نقش دعا، عبادت، خودسازی، تزکیه نفس و زیارت اهل بیت در این زمینه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ که اسلام برای تمام این موارد راهکارهایی ارائه داده است. معنویت رابطه مستقیم با روح و عوالم برتر دارد. نوشتار حاضر ارتباط معنویت با رؤیا را بررسی کرده، راه شناخت و تأثیر آن را بیان می‌کند.
مقدمه
مساله رؤیا و تعبیر آن از دیدگاه قران یک واقعیت انکار ناپذیر است، در روایات و احادیث تأکید بر درست تعبیر کردن خوابها شده است. علمی به نام تعبیر خواب داریم که در متون دینی از اهمیت خاصی برخوردار است. خواب دیدن از جمله مسائلی است که تقریباً همه ما آن را تجربه کرده‌ایم و معمولاً آثار برخی از این خواب ها را در زندگی خود مشاهده می‌کنیم. موضوع خواب و فرآیند آن یکی از اسرار الهی است که خداوند علم آن را تنها به بندگان خاص خود عطا کرده است. آیاتی از قرآن به موضوع خواب اشاره می‌کند؛ از جمله آیه ۴۲ سوره زمر که می‌فرماید: «اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیمْسِکُ الَّتِی قَضَی عَلَیهَا الْمَوْتَ وَیرْسِلُ الْأُخْرَی» خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز می‌ستاند و [نیز] روحی را که در [موقع] خوابش، نمرده است [قبض می‌کند] پس آن [نفسی] را که مرگ براو واجب کرده نگاه می‌دارد و آن دیگر [نفس‌ها] را تا هنگامی معین [به سوی زندگی دنیا] بازپس می‌فرستد، بر اساس این آیه خواب نوعی از مرگ است با این تفاوت که انسان در مرگ روحش برای همیشه گرفته می‌شود و دیگر بر نمی‌گردد.
در زمان خواب قوای بدن از نظر جسمی و ظاهری تعطیل است؛ اما روح به دلیل مجرّد بودن، به باطن و ملکوت رجوع کرده و در عوالم دیگر سیر می‌کند. کل هستی، ظاهری و باطنی دارد، اصطلاحاً مُلک و ملکوتی دارد. از جمله انسان که دارای روح و جسم است. جسم به دلیل محدودیت، قابلیت اشراف به بسیاری از مسائل را ندارد. اما روح از مجردات است و توانایی حرکت به عوالم برتر را دارد، در واقع روح وارد عالم مثال (برزخ) شده و هر چه پاک‌تر باشد می‌تواند به درجات و رتبه‌های بالاتر عروج کند. از آن جائی که روح با رؤیا در ارتباط است، رؤیا می‌تواند، یکی از راه‌های هدایت و راهنمایی بشریت باشد. می‌توان گفت روح انسان در خواب آزاد می‌شود و می‌تواند سیرآفاق نماید و گذشته و آینده را بدون صورت مادی ببیند، زیرا در عالم رؤیا زمان مطرح نیست، گذشته و حال و آینده یکی است، البته این آگاهی روحی بستگی به تکامل روحی افراد نیز دارد. بنابراین یکی از آیات بزرگ الهی، رؤیا یا خواب دیدن است که موهبتی از جانب پروردگار عالم برای مدد رساندن به اندیشه بندگان شایسته است. وحی اقسام متفاوتی دارد، الهام یکی از اقسام آن می‌باشد و گاهی در خواب اتفاق می افتد. از الهام می‌توان تعبیر به رویای صادقه کرد. در این نوع رؤیا، فرد به مجهولات و حوادثی که در آینده برایش اتفاق می افتد اشراف پیدا کرده، با مدیریت درست، صدقه و قربانی می‌تواند دفع ضرر احتمالی کند.
معنویت
معنویت از نظر لغوی
به معنای نَفس گرفته شده و معنای حیات بخش، از آن استنباط می‌شود در واقع همان دمیدن روح خدایی در بشر می‌باشد؛ که در تمام انسان‌ها مشترک است و حالت‌هایی مانند درک ابدیت، احساس آرامش، رهایی از مرگ و نیستی، احساس یقین و هزاران نوع احساس از اثار معنویت است.
معنویت از نظر اصطلاحی
پذیرش این امر که خداوند همیشه در کنار بندگان هست و در مشکلات تنها باید به او تکیه کرد. اعتماد به الله در رفع مشکلات و احساس بی نیازی از مردم و هدفمند زندگی کردن در جهت رضای خدا بزرگترین پیامد معنویت است. معنویت همان باورها، اعتقادات و اعمال متعالی انسان‌ها است. در واقع حقیقت هر چیزی را شامل می‌شود که هم در درون و هم در بیرون از ساختارهای دینی، مشاهده می‌شود و در مقایسه با دین، شخصی‌تر و گسترده تراست. از آنجائی که معنویت با فطرت و خداوند ارتباط دارد، به فرد احساس وجود داشتن، راه بهتر ارتباط برقرار کردن با دنیای بیرون، اعم از فردی، اجتماعی، طبیعت و هستی را نشان می‌دهد. معنویت شامل نیروی مافوق نیروهای دیگر است که به انسان، در یافتن هدف زندگی کمک می‌کند. معنویت همان بینشی است که راه بندگی را نشان می‌دهد. در واقع معنویت تابلوی مسیر تقرّب است. هرآنچه انسان را سرگرم و از حقیقت منحرف کند و او را از وصول به آرما نش باز دارد، ضد معنویت است.
معنویت از نظر علمی
نکته قابل تأمل در بحث معنویت این است که معنویت قسمت‌های مختلف بدن، از جمله مغز را تحت تأثیر قرارداده و باعث ارتقاء رفتارهای اجتماعی فرد می‌شود. فعالیت مغز در قلب هم اثر گذاشته؛ در نتیجه می‌تواند اطلاعات مربوط به آینده را، قبل از وقوعشان دریافت کرده و آنها را مدیریت کند.
عملکردهای معنویت در انسان عبارتند از:
حفظ امنیت روحی و جسمی
استقامت در برابر مشکلات
حفظ تعادل روان
درمان ترس و اندوه
ایجاد نظم
نقش معنویت در رؤیا
معنویت در تمام انسان‌ها کم و بیش وجود دارد، بنا براین می‌توان گفت، برای هر کس در طول زندگی یک نقش خاصی را ایفا می‌کند. این نقش برای افراد متدین پررنگ‌تر و برای افراد بی دین کم رنگ تراست؛ لکن بی تأثیر نیست. گاهی با نگاهی اجمالی به زندگی بعضی افرادی که یک شبِ متحول شدند می‌توان آثار رویاها را دید. معمولاً افراد مذهبی بیشتر رویاهایشان صادقه است.
از آیات و روایت چنین برمی آید که انسان دارای دو بُعد جسم وروح است. انسانی که روح خدایی در او دمیده شده است، قطعاً می‌تواند با عوالم برتر ارتباط برقرار کند. از آنجایی که جسم مَرکب روح است هرچه مُؤدب به آداب الهی باشد روح، سبک‌تر و آرام تر بوده، می‌تواند رویای شفاف‌تری ببیند. هر چه جسم با آداب اسلامی بیشتر مأنوس باشد، از گناه دورتر می‌شود در نتیجه روح لطیف ترشده، می‌تواند به عالم ملکوت سبک‌تر پرواز کند. جسم به دلیل محدودیت، به بسیاری از مسائل اشراف ندارد، امّا روح به دلیل تجرد، در عالم رؤیا می‌تواند به آن حقایق دست یابد. بنابراین روح رابطه مستقیم با رؤیا دارد، چرا که رؤیاهای انسان در واقع بازتاب اعمال روزانه است. در احوال بزرگان ذکر شده که ایشان حل مسائل دینی را در رؤیا می‌دیدند، گاهی توسلاتی در عالم رؤیا به اهل بیت (ع) داشتند که راه گشای خود و شاگردانشان است. ایشان معتقدند با مهندسی رویاها می‌توان به بسیاری از مجهولات پی برد. در ادعیه هم برای حل مجهولات در عالم رؤیا، دستورات و دعاهایی وارد شده است که همه این موارد برای ارتباط بهتر انسان به عالم معنا می‌باشد.
آداب خواب در اسلام
از آنجا که انسان خلیفه خدا در روی زمین است، برای تمامی مراحل زندگی، ازجمله خواب هم آدابی برنامه ریزی شده است. ازجمله زمان خوابیدن، با وضو ورو به قبله خوابیدن. هنگام خواب روح به طور موقت از جسم خارج شده و به خدا ملحق می‌شود، لذا به پاکی و طهارت در زمان خواب توصیه بسیاری شده است و امیرالمؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «مسلمان نباید با حالت جنابت به خواب رود، با وضو در بستر قرارگیرد و هر گاه آب نیافت تیمم کند. زیرا روح مؤمن به سوی خداوند متعال بالا می‌رود به همین دلیل توصیه شده، روح انسان مؤمن، پاکیزه خداوند را ملاقات کند تا برکت الهی نصیبش گردد. هر گاه پایان عمرش فرا رسیده باشد، پروردگار عالم او را در گنج های رحمتش قرار می‌دهد و اگر فرا نرسیده باشد خداوند او را با فرشتگان امین به پیکر بازمی گرداند». پیش از خواب قرائت آیه الکرسی، سورهای مسبّحات، حمد و توحید وارد شده که اگر کسی این موارد را رعایت کند، حتماً رؤیایی که می‌بیند صادقه است.
نقش اعمال روزانه در رؤیا
اعمال انسان در طول روز نقش مهمی در رویاهای شخص دارند. هرچه در طول روز از گناه دورتر باشیم و به عبادت روی آورده و خودسازی کنیم، امکان دیدن رویای صادقه بیشتر است. به همین دلیل پیامبر (ص) هر روز صبح از اصحاب در مورد خوابهای شب گذشته ایشان سؤال می‌کردند. انجام دستورات دینی، داشتن اخلاص و نیت پاک، کمک به دیگران، نماز اول وقت، خواندن ادعیه از اهمیت خاصی برخوردار است.
از مجموع روایات، چنین برمی آید که خواب دیدن دارای اقسام و انواعی است، که خلاصه آن به صورت سه نوع در سخن رسول خدا (ص) آمده است آنجا که می‌فرماید: الرؤ یا ثلاثه: «بشری من الله و تحزین من الشیطان و الذی یحدث به الانسان نفسه، فیراه فی منامه.»
خواب دیدن بر سه گونه است:
۱- جنبه الهامی دارد و بشارتی از سوی خدا است.
۲- افکار پریشان و آشفته شیطانی است.
۳- از اسرار نهانی انسان است که انسان آن را در خواب (به صورت خود یا شکل دیگر) می‌بیند و در نقل دیگر آمده، امام صادق (ع) فرمود:
الرؤ یا علی ثلاثه وجوه: بشاره من الله للمؤ من و تحذیر من الشیطان، وا ضغاث احلام
خواب دیدن بر سه گونه است:
۱- بشارتی از خدا برای مؤ من
۲- و هشدار تلقیناتی از طرف شیطان
۳- و خوابهای آشفته و پریشان.
اصل خواب دیدن و تعبیر خواب از نظر قرآن و روایات، یک موضوع مسلم و غیر قابل انکار است، ولی بخشی از خوابها بی اساس و پوچ است و خوابهای آشفته و شیطانی است، و بخش دیگر، خوابهای صحیح و دارای تعبیر می‌باشد.
از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده: المُستَثقِلُ النّائمُ تُکذِّبُهُ أحلامُهُ.
کسی که با معده سنگین بخوابد، رؤیاهایش او را دروغ زن معرّفی می‌کنند.
پیامبر (ص) می‌فرمایند:
ای علی! خوابیدن چهار گونه است:
خواب پیامبران بر پشت، خواب مؤمنان بر پهلوی راست، خواب کافران و منافقان بر پهلوی چپ و خواب شیاطین بر روی‌شان است.
رویای انبیاء
۱/ رویای رسول خدا (ص)
« إِذْ یرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنَامِکَ قَلِیلًا وَلَوْ أَرَاکَهُمْ کَثِیرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَلَکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»؛ [ای پیامبر یاد کن] آنگاه را که خداوند آنان [سپاه دشمن] را در خوابت به تو اندک نشان داد و اگر ایشان را به تو بسیار نشان می‌داد قطعاً سست می‌شدید و حتماً در کار [جهاد] منازعه می‌کردید ولی خدا شما را به سلامت داشت چرا که او به راز دلها داناست (آیه ۴۳ سوره انفال).
در این رؤیا به پیامبر عظیم الشأن اسلام نشان داد که خداوند به یاری‌شان آمده و پیامبرش و اسلام را تنها نمی‌گذارد و همیشه یار و یاورشان است. اتصال به نیروی لایزال الهی باعث آرامش وجودی فرد می‌شود. پروردگار عالم بارها در بیداری و رؤیا قدرت و حمایت خود را به پیامبرش نشان داد.
۲/ رویای حضرت ابراهیم (ع) و حضرت اسماعیل (ع)
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْی قَالَ یا بُنَی إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُک فَانْظُرْ مَاذَا تَرَی قَالَ یا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ ﴿۱۰۲﴾ صافات
وقتی با او به جایگاه سعی رسید گفت ای پسرک من من در خواب [چنین] می‌بینم که تو را سر می‌برم پس ببین چه به نظرت می‌آید گفت ای پدر من آنچه را ماموری بکن ان شاء الله مرا از شکیبایان خواهی یافت.
اثر معنویتی که در این دو پیامبر بزرگ دیده می‌شود شامل: تسلیم، بندگی، اوج رضایت، عشق به خدا، رضای خدا را ترجیح دادن بر رضای خود است. بعد از این آزمون بزرگ حضرت ابراهیم (ص) عنایت پروردگار را دریافت کردند و به مقام امامت رسیدند. حضرت ابراهیم (ع) پدر توحید شدند و هر سه دین بزرگ (اسلام، مسیح، یهود) از نسل ایشان هستند و تمام ادیان به این پیامبر عظیم الشأن افتخار می‌کنند.
۳/ رویای حضرت یوسف (ع)
إِذْ قَالَ یوسُفُ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیتُ أَحَدَ عَشَرَ کوْکبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ (یوسف: ۴)
[یاد کن] زمانی را که یوسف به پدرش گفت ای پدر من [در خواب] یازده ستاره را با خورشید و ماه دیدم [آنها] برای من سجده می‌کنند.
اثر این رویای صادقه در این پیامبر بزرگوار باعث شد، امید در دل ایشان زنده شود. تحمل سختی‌ها، یقین بیشتر به صدق وعده خدا «لِیطمَئنّ قَلبی». را به دنبال داشت.
وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی أَرَانِی أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّی أَرَانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزًا تَأْکلُ الطَّیرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَرَاک مِنَ الْمُحْسِنِینَ (یوسف: ۳۶)
دو جوان با او به زندان درآمدند [روزی] یکی از آن دو گفت من خویشتن را [به خواب] دیدم که [انگور برای] شراب می‌فشارم و دیگری گفت من خود را [به خواب] دیدم که بر روی سرم نان می‌برم و پرندگان از آن می‌خورند به ما از تعبیرش خبر ده که ما تو را از نیکوکاران می‌بینیم.
با توجه به این چند رؤیا می‌توان دریافت مقام و عصمت و منزلت انبیاء نزد خداوند و مؤمنین محفوظ هست، هر چند در برهه‌ای مخدوش شود، ولی هرگز پنهان نمی‌ماند. خداوند بندگان مؤمن را امتحان می‌کند تا ایمان در وجودشان تثبیت گردد. عالم رؤیا می‌تواند برای همه پیام داشته باشد. حتی افراد معمولی هم آثار رؤیا را در زندگی مشاهده می‌کنند. تأثیر رؤیا در زنگی این افراد هم به وضوح دیده می‌شود. بنابراین همچنان که معنویت در تمام مسائل اثر گذار هست، می‌توان گفت: معنویت در رؤیا هم اثر مستقیم دارد.
نتیجه گیری:
این پژوهش به منظور تبیین نقش معنویت در رؤیا می‌باشد. رؤیا در تمام ادیان جایگاه خاصی داشته و مورد توجه همگان است. در بسیاری از عرفانها رؤیا نقش کلیدی دارد. در اسلام هم به دلیل جایگاه عظیم روح و پرواز آن در عالم خواب به رؤیا اهمیت داده شده؛ در این راستا برای شفافیت رؤیا دستورالعمل‌هایی هم وجود دارد از جمله نقش معنویت در رؤیا که جایگاهی منحصر به فرد دارد و از اهمیت خاصی برخوردار است؛ که اگر به این دستورات اهمیت داده شود و نفس تزکیه شود، رؤیا می‌تواند بسیاری از مجهولات را پاسخ دهد.
منابع:
تفسیر نمونه، ج ۲۶، ص ۱۹
رسول اکرم، صلی الله علیه وآله، کنز العمال، خ ۳۹۳۲۱
امام علی، علیه السلام، غررالحکم و درالکلام
سوره یوسف (۴) (۳۶)
سوره انفال (۴۳)
سوره صافات (۱۰۲)
