سیر معنوی در خواب
گلچینی از جلسه درس اخلاق آیت‌الله محمدباقر تحریری در مدرسه علمیه معیر تهران که نکات جالبی در سیر معنوی در خواب دارد.
بحث ما در توضیح سفارشات امام صادق(ع) به عبدالله جندب است. امام در این مواعظ سفارشاتی در جهت اصلاح انسان و تربیت انسان بیان فرموده است. حضرت می‌فرمایند: «اقل النوم باللیل و الکلام بالنهار فما فی الجسد شی اقل شکرا من العین و اللسان». یکی از سفارشاتی که در دستورات گوناگون دینی برای اصلاح روح و تصفیه جان انسان داده شده، مسئله خواب است.
این اموری که در خصوص آنها به ما دستور دادند، از مسائلی است که در زندگانی دنیایی به نوعی ضرورت دارد و در تشکیل زندگی و جامعه از امور ضروری به شمار می‌آید. وظایف دینی عمدتا در همین بستر مورد سفارش قرار می‌گیرند. ما باید سعی کنیم اقتضائات طبیعی که خداوند در نهاد ما قرار داده است را با یک دیدگاه فکری و اعتقادی جهت بدهیم.
یکی از امور ضروری زندگی ما سخن گفتن و خوابیدن است. حضرت می‌فرمایند: خوابت را در شب و سخنت را در روز کم کن، چون چیزی در اعضا و جوارح انسان مانند چشم و زبان کم‌شکر نیست. این چشم و زبان به طور طبیعی می‌خواهد همین‌گونه فعالیت داشته باشد. خواب یکی از ضروریات زندگی مادی نه تنها انسان، بلکه حیوانات و گیاهان است و آنها هم خواب دارند. با خواب مقداری از فعالیت متمرکز موجودات کاسته می‌شود و انسان یک راحتی پیدا می‌کند تا بتواند در اوقات دیگر استفاده مطلوب بکند. گیاهان در فصل پاییز و زمستان به نوعی می‌خوابند. در فصل بهار گیاهان به اذن الهی فعالیت گسترده‌ای دارند ولی در فصل پاییز و زمستان این آثار ظهور و بروز ندارد. اساساً نظام عالم اینگونه است. منتهی فعالیت‌های انسان می‌تواند جنبه الهی پیدا کند. از ما خواستند اینگونه باشیم.(سیر معنوی در خواب)
ما را با روح الهی آفریدند که هیچ یک از موجودات دارای این امتیاز نیست. این وجود با این ابزار مادی یک ارتباط تنگاتنگ دارد، هم از نظر ارتباط طبیعی و هم از جهت ارتباط کاری و هم از جهت ارتباط رشد و غیر رشد. ارتباط طبیعی را همین فعالیت‌های طبیعی عهده‌دار است و علوم طبیعی کاشف آن است. ارتباطات غیر طبیعی، فعالیت‌هایی است که انسان در زندگی فردی خودش انجام می‌دهد؛ مانند سخن گفتن که در ارتباطات اجتماعی تأثیرات اساسی می‌گذارد، علاوه بر این انسان را در جهت رشد واقعی یا عدم رشد تحریک می‌کند و تأثیرگذار است. اولیای دین و خدای متعال خواسته‌اند ما با توجه به آن جایگاه وجودی‌مان این فعالیت‌هایمان را شکل بدهیم. به هرحال یکی از تمایلات فطری انسان که نوعی طبیعی است میل به راحت‌طلبی و آسایش است. خوابیدن این میل را تحقق می‌بخشد و انسان هم به آن نیاز دارد. فقط آن موجودی که تعلق مادی ندارد و از مجردات است این عوارض را متحمل نمی‌شود. اما انسان حتی اگر کامل‌ترین انسان‌ها باشد، دارای این حالات هستند.
پیامبر و امام هم می‌خوابند: «قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ؛ بگو من هم مثل شما بشرى هستم و[لى] به من وحى مىشود»(سوره کهف، آیه ۱۱۰). با این وجود، اینگونه اعمالی که از ناحیه امام و پیامبر انجام می‌شود، غیر از اعمال سایر مردم است. خواب آنها هم موجب استراحت بدن است، اما مثل ما که می‌خوابیم در هنگام خواب فاقد شعور نیستند. خوابیدن عملی است که از جهت الهی مذموم نیست. قطعاً این حالات مطلوب است که خداوند برای ما قرار داده است. شب را هم بستر این استراحت قرار داده است. از این جهت کسانی که فعالیت مادی در شب انجام می‌دهند خیلی کارشان مطلوب نیست.(سیر معنوی در خواب)
بنابراین آنچه ما به آن موظف هستیم این است که برنامه‌ریزی داشته باشیم. از ما برنامه‌ریزی طلب کردند. وقتی انسان برنامه‌ریزی داشته باشد، قطعاً برای کارهایش اندازه مشخصی خواهد بود. اندازه، هم از جهت مقدار است و هم از این جهت که انسان این عمل را چه زمانی انجام دهد تا مفید واقع شود. به هر حال برای این عمل آدابی ذکر کردند که با آن آداب این عمل جنبه روحانیت و نورانیت پیدا می‌کند. با طهارت خوابیدن، نظافت داشتن هنگام خواب از اموری است که در شرع ما به آن توجه شده است. در دین ما به همه این مسائل توجه شده است. حتی در اقسام خواب هم ما روایت داریم. خواب چهار نوع است: خواب انبیا که رو به آسمان می‌خوابیدند، خواب مومن که به طرف راست می‌خوابد. مستحب است انسان ابتدائاً مانند میت بخوابد، یعنی رو به قبله باشد. همه اینها به نوعی توجهاتی به ما می‌دهد. خواب پادشاهان به پهلوی چپ است. خوابیدن به پهلوی چپ در هضم غذا موثر است. چهارمی خواب ابلیس است که به رو می‌خوابند. به هرحال این نحوه خواب مذموم است. دعاهایی برای خواب آمده است که ما را متوجه خداوند می‌کند.
ما با این مباحث می‌خواهیم عرض کنیم دین این ارتباطات طبیعی را قبول دارد، ولی خصوصیت تعالیم دینی این است که به ما می‌فهماند اینها تحت حاکمیت خداست؛ لذا ما در هنگام خواب خداوند متعال را یاد می‌کنیم: «اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذى عَلافَقَهَرَ اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذى بَطَنَ فَخَبَرَ وَالْحَمْدُلِلّهِ الَّذى مَلَكَ فَقَدَرَ وَالْحَمْدُللّهِ الَّذى يُحْيِى الْمَوْتى وَيُميتُ اْلاَحْياء وَهُوَ عَلى كُلِّ شىِءِ قَدير». این عبارات غوغا است. این دعاها در جملات کوتاه، معارف عمق توحیدی را بیان می‌کنند. وقتی انسان از خواب بلند می‌شود، باید خداوند را حمد کند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَانَا بَعْدَ مَا أَمَاتَنَا وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ». اهل بیت(ع) در این ادعیه هم ربط به مبدأ می‌دهند و هم ربط به معاد. به ما می‌آموزند این بیداری، زندگی مجدد است. این زندگی مجدد برای اهداف عالی است که در قیامت تحقق پیدا می‌کند.
گاهی که بیکار هستید، آداب خواب را ولو عمل نمی‌کنید، مطالعه کنید. ما وقت بیکاری زیاد داریم. وقت تلف‌شده هم زیاد داریم. بزرگان ما زحمت کشیدند اینها را دسته‌بندی کردند. شیخ عباس قمی بسیار تلاش کرده و در نوشتن آسایش نداشته است. ایشان یکبار سوار ماشین بودند که چرخ ماشین پنچر می‌شود. تا راننده پنچر‌گیری کند، ایشان کنار جاده می‌نشیند و شروع به نوشتن می‌کند. از کتاب‌های شیخ عباس قمی غفلت نکنید، خصوصاً کتاب «مفاتیح الجنان» که دایرةالمعارف است. نیاز نیست به کتاب‌هایی که نویسندگان آنها معلوم نیستند، مراجعه کنید؛ بلکه همین کتاب مفاتیح برای ما کافی است. یکی از کتاب‌های بسیار مفید ایشان کتب «منتهی الامال» است که شرح حال چهار معصوم در آن بیان شده است. همچنین شرح حال برخی اصحاب و برخی اشقیا در آن ذکر شده است.(سیر معنوی در خواب)
غرض این است که خواب یک عمل الاهی است که از جانب خدا در ما قرار داده شده و ما از این خواب می‌توانیم خوب استفاده کنیم. برخی با خواب سیر معنوی می‌کنند؛ یعنی می‌خوابند تا سیر کنند. لذا گاهی پیامبر اکرم(ص) در مسجد به اصحاب رو می‌کردند و می‌فرمودند: چه کسی خواب بشارت‌دهنده دیده است؟ یکی از امور کشف‌نشده از نظر علمی و عقلی، مسئله خواب دیدن است. ما چگونه خواب می‌بینیم؟ خواب دیدن چند نوع است؟ اینها از مسائلی است که اگر در آن تأمل کنیم خداشناسی‌مان زیاد می‌شود. حیوانات خواب دیدن ندارند. انسان است که می‌تواند چند نوع خواب داشته باشد. ارتباط کارهای روز با خواب دیدن، خودش مسئله عجیبی است که هر کسی نمی‌تواند آن را درک کند. گاهی کسانی هستند که به آنها معبّر گفته می‌شود؛ یعنی واقعا می‌توانند از خواب عبور کنند و به واقعیات برسند، واقعیاتی که یا در روح انسان است و یا در کارهای روزمره او. حضرت یوسف از معبّرهای صادق بود. اینها از اموری است که انسان می‌تواند درباره آنها فکر کند و به عجایب خلقت الهی راه پیدا کند.
با اینکه شب محل سکونت است، فرمودند انسان باید کمی ناآرام باشد. ناآرامی او هم در توجه به خداوند باشد؛ یعنی انسان دغدغه داشته باشد. مثلاً دغدغه داشته باشد نکند، نماز صبحم قضا شود. برای این دغدغه انسان باید برنامه‌ریزی کند؛ مثلاً دیر نخوابد یا زیاد غذا نخورد. اگر انسان با دغدغه بخوابد، حتماً برای نماز صبح بیدار می‌شود. وقتی انسان می‌خواهد به مسافرت برود، یا اصلا خوابش نمی‌رود یا اینکه تا صبح چندبار بیدار می‌شود؛ چون دغدغه دارد و می‌ترسد از پرواز جا بماند. انسان با نماز صبح، سفر آخرت را طی می‌کند. لذا شایسته است این دغدغه را در خودمان ایجاد کنیم.
وی در پایان سخنان خود اظهار کرد: سخن را خلاصه کنم. برخی می‌خوابند که بخوابند. مؤمنین می‌خوابند که بیدار شوند. این را از ما خواستند. این که پیامبر فرمودند: «أین المبشّرات» معنایش این است که در هنگام خواب افرادی به بشارت می‌رسند. اگر انسان خواب خوب دید، نباید آن خواب خوب را در خودش منشأ اثر بداند تا دچار عُجب شود. خواب زمینه حرکت است. در برخی روایات آمده است که خواب یک جزء از هفتاد جزء نبوت است. پس سرسری به خواب نگاه نکنید. نوع انبیاء در خواب وحی دریافت می‌کردند: «وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا؛ و هيچ بشرى را نرسد كه خدا با او سخن گويد جز [از راه] وحى يا از فراسوى حجابى يا فرستادهاى بفرستد»(سوره شوری، آیه ۵۱). در تفاسیر بیان شده که مقصود از «وراء حجاب» خواب است.(سیر معنوی در خواب)
