وظیفه فرزند بعد از وفات پدر و مادر

پرسش: وظیفه فرزند پس از وفات پدر و مادر چیست و چه باید بکند؟

پاسخ:

وظیفه فرزند بعد از وفات پدر و مادر چیست؟ در میان اطرافیان ما هیچ‌کس از پدر و مادر به ما نزدیک‌تر نبوده و هیچ‌کس به این‌ اندازه بر ما حق ندارد و پس از خداوند که از هر کسی به ما نزدیک‌ترند. هر‌ اندازه فردی به انسان نزدیک‌تر باشد، مسئولیت انسان نسبت به او بیشتر است. بنابراین بیش‌ترین وظیفه و مسئولیت و تکلیف ما در مقابل پدر و مادر است.

حدیثی از امام صادق

شخصی از امام صادق (علیه‌السّلام) می‌پرسد، بهترین اعمال چیست؟ حضرت می‌فرمایند: «نماز در وقت، نیکی به پدر و مادر و جهاد در راه خدا». [۱]

البته باید توجه داشت که احسان به والدین اختصاص به زمان حیات آن‌ها ندارد؛ بلکه اگر وفات نمودند نیز، جای احسان باقی است و انسان نسبت به آن‌ها بی‌تکلیف و مسئولیت نیست؛ البته تکالیفی که انسان بعد از پدر و مادر نسبت به آن‌ها دارد و در روایات نیز به آن‌ها اشاره شده، برخی واجب و برخی مستحب می‌باشد؛ یعنی اگر برای انسان مقدور شود انجام دهد؛ ولی به طور کلی مهم‌ترین وظایفی که فرزند بعد از پدر و مادر برعهده دارد، عبارتند از:

انجام تکالیف واجب

انجام تکالیف واجب که از سوی پدر و مادر قضا شده.

انجام تکالیف پدر

انجام تکالیف پدر که در حال حیات خود به عللی ترک نموده است، بر پسر بزرگ‌تر واجب است.[۲]
و هم‌چنین بر فرزندان دیگر و نیز قضای اعمال واجب مادر در صورتی که به انجام آن وصیت کرده باشد.

ادای دین و بدهکاری

اگر پدر و مادر به دیگران بدهکار است، انسان وظیفه دارد که بدهی و دین آن‌ها را ادا نماید.

حدیثی از امام جعفر صادق

در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) در این زمینه آمده است: «و یقضی عنهما الدین؛ [۳]
یعنی دین آن‌ها را ادا نماید. بنابراین یکی از وظایف فرزند در قبال پدر و مادر ادای دین و بدهکاری‌های آن‌ها است».

انجام اعمال مستحبی

انجام اعمالی نظیر نماز، روزه، حج و صدقه دادن.

روایتی از امام صادق

امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «چه چیز مانع می‌شود که شما نسبت به پدر و مادر نیکی کنید. زنده باشند یا مرده، در صورت مرگ آن‌ها، فرد می‌تواند از جانب آن‌ها نماز بخواند، صدقه دهد، حج گذارد و روزه بگیرد». [۴]

بیان یک نکته

نکته‌ای که در دنباله این روایت، امام (علیه‌السلام) به آن اشاره می‌نمایند این است که انسان وقتی برای پدر و مادرش اعمال مستحبی مانند نماز و روزه به جا آورد و صدقه بدهد، ثواب این اعمال برای پدر و مادرش می‌رسد و هم‌چنان مانند همان ثواب برای خود او نیز منظور می‌شود.[۵]
علاوه بر آنکه برای انسان ثواب در نظر گرفته می‌شود، باعث خیر و برکت در اموال انسان نیز می‌گردد.

حدیثی دیگر

درباره وظیفه فرزند بعد از وفات پدر و مادر امام صادق (علیه‌السلام) در ذیل یکی از روایات، در ضمن برشمردن آثار ناشی از نیکی به پدر و مادر می‌فرماید: «و هرگز در زندگی مبتلا به فقر نخواهید شد». [۶]

طلب مغفرت برای والدین

یکی دیگر از وظایف مهم فرزند در قبال پدر و مادر بعد از مرگ آن‌ها این است که: در حق آن‌ها دعای خیر کند و طلب مغفرت نماید به ویژه درصورتی‌که انسان بداند که پدر و مادرش در زندگی خود از نظر اعمال، رفتار و انجام عبادات، خدای نکرده، نواقصی داشته‌اند، در این صورت طلب عفو و مغفرت بسیار مفید می‌تواند باشد.

دعای امام سجاد

امام سجاد (علیه‌السّلام) در یکی از دعاهای مأثور در صحیفه سجادیه توصیف جامعی از موقعیت برجسته والدین، منزلت والای ایشان و حقوق و تکالیف که فرزندان نسبت به والدین دارند، بیان نموده‌اند. یکی از نکات ارزشمندی که از این دعای شریف به دست می‌آید این است که باید در حق والدین خود دعا کنیم.

دعا در حق والدین

در فرازی از دعا می‌خوانیم: «خدایاً اگر ایشان را پیش از من آمرزیده‌ای، پس ایشان را شفیع من ساز و اگر مرا پیش از ایشان مورد آمرزش قرار دادی پس مرا شفیع ایشان کن تا در پرتو مهربانی تو در سرای کرامت و محل مغفرت و رحمت گرد آییم.» [۷]

حدیثی از پیامبر

پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز نحوه دعا و طلب مغفرت برای والدین را به ما آموزش داده است، حضرت در هنگام دعا می‌فرمودند: «اللهم اغفرلی ولوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب؛ بار الها! مرا و پدر و مادرم و مؤمنین را در روز قیامت مورد مغفرت قرار ده».

بزرگ‌داشت یاد و نام والدین

از جمله وظایفی که انسان در قبال پدر و مادرش دارد و ثواب عظیم نیز بر آن مترتب است این‌که یاد و نام پدر و مادرش را زنده نگهدارد. راه‌های بسیاری در این خصوص وجود دارد از جمله اینکه فرزند با رفتار و کردار شایسته باعث دعای خیر مردم برای پدر و مادر خویش شده و وجود خود را صدقه جاریه‌ای برای والدینش قرار دهد و نیز برگزاری مراسم شب هفت، چهلم و سالگرد که هم یاد و خاطره آن‌ها زنده می‌شود و هم ثواب نذورات و صدقات و ختم قرآن به روح آنان واصل می‌گردد.

به نیکی یاد کردن از پدر و مادر

انسان وظیفه دارد که احترام پدر و مادر را حتی پس از وفات آن‌ها حفظ کند. همیشه از آن‌ها به‌خوبی یاد کند و هیچ‌گاه سخن ناسزا در مورد پدر و مادرش بعد از وفات آن‌ها نگوید، و هم‌چنان کاری نکند که دیگران پدر و مادرش را ناسزا بگوید.

حدیثی از پیامبر اکرم

پیامبر اسلام (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) فرمود: «بزرگ‌ترین گناه کبیره آن است که انسان به والدین خود دشنام دهد. راوی سؤال می‌کند: چگونه ممکن است کسی والدین خود را دشنام دهد؟ حضرت فرمود: دشنام والدین به این است که انسان به دیگران دشنام دهد و آن‌ها متقابلاً والدین او را دشنام گویند.[۸]

احترام به دوستان پدر و مادر

یکی دیگر از وظایف فرزند این است که دوستان پدر و مادرش را مورد احترام قرار دهد. درباره نیکی به پدر و مادر بعد از وفات آن‌ها از رسول خدا سؤال شد حضرت فرمودند: برای آن‌ها نماز بخواند، طلب مغفرت کند، دیون آن‌ها را ادا نماید و دوستان آن‌ها را مورد احترام قرار دهد و صله رحم را نسبت به بستگان پدر و مادر حفظ کند».
آن‌چه بیان شد عمده‌ترین وظایف فرزند نسبت به پدر و مادر بعد از آن‌هاست، که در روایات به آن‌ها اشاره شده و آثار بسیار مطلوبی در زندگی فرد دارد.

معرفی منابع

۱. سید حسین شرف‌الدین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
۲. سید علی قپانچی، رساله الحقوق للامام علی بن الحسین زین‌العابدین (علیه‌السّلام)، ص۵۰۶-۴۸۹، بیروت، ۱۴۱۹ هـ.ق.
۳. محمود ارگانی، دید و بازدید صله ارحام در اسلام، انتشارات پیام مهدی، ۱۳۷۶ ش.

پانویس